دسته بندی علمی برای نتایج علمی

برخی نواندیشان دینی که ظاهرا راه اصلاح مردمان را اصلاح تفکرات دینی شان می دانند، دسته بندی را برای درک اسلام مطرح می کنند که به گمان من علمی است:

اسلام یک، قرآن و سنت پیامبر اسلام است، اسلام دو، آنچه فقها و مراجع تقلید و به قول خودشان علمای اسلامی بر آن هستند و اسلام سه، آنچه به اصطلاح، عوام گمان و عمل می کنند.

به گمانم این دسته بندی برای هر که قصد پژوهش در تاریخ اندیشه اسلامی دارد، راهگشا و ضروری است، چرا که تفاوت میان این سه سطح ادعای اسلام، چشمگیر به نظر می رسد.

اما رفتار نواندیشان دینی در استفاده از این دسته بندی اینگونه است: آن ها رفتارهایی که به نام اسلام انجام می شود را به دو دسته ی عمده تقسیم می کنند: آنچه به نظر خوب می آید، از اسلام یک نشئت گرفته و آنچه به نظر بد می آید از اسلام دو و سه.

این نوع استفاده از آن دسته بندی علمی، نه مصلحت اندیشانه -که هدف آنان میباشد1- است و نه علمی.

مصلحت اندیشانه (البته با تعریف خودشان) نیست، چرا که  گویی اسلامِ یک منشاء خیرات و پاکی هاست، اما به جان انسان ها –جز پیامبر اسلام- که می نشیند، زشتی می آفریند (اسلامِ دو و سه). این تصور در ناخودآگاه مسلمانان ذلت و زبونی را می نشاند. در این تصویر مسلمان موجودی است که پاکی ها به او که می رسند، ناپاکی تولید می کنند.

علمی هم نیست، چرا که اگر چه چنانکه گفتم تفاوت این سه سطح در نگاهی کلی برای هر پژوهشگری آشکار است، اما درک این تفاوت اینقدر هلو برو تو گلو نیست که کیسه ی ادعاهای اسلامی را خالی کنیم و هر آنچه به نظرمان خوب آمد در سبد اسلامِ یک بگذاریم و هر آنچه بد، در سبدِ اسلام دو و سه. راه علمی –که به گمانم بدیهی است-، این است که ادعاهای هر سه سطح مدعی را بررسی کنیم و سپس –اگر خواستیم- خوب  و بد هر ادعایی را بازگو کنیم.

آری، اگر زنِ اسلام یک کرامت بیشتری از زنِ اسلام دو و سه در بسیاری از موارد دارد و بسیاری تصورات به وجود آمده را می توان محصول بافتن های مجتهدان دانست، ظاهرا قضایای وارونه ای هم داریم:

اسلامِ یک درباره ی "داوری" درباره انسان ها می گوید:

"ما كانَ لِلنَّبِيِّ وَ الَّذينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكينَ وَ لَوْ كانُوا أُولي‏ قُرْبى‏ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحاب الْجَحيم"

"بر پيامبر و كسانى كه ايمان آورده‏اند سزاوار نيست كه براى مشركان- پس از آنكه برايشان آشكار گرديد كه آنان اهل دوزخند- طلب آمرزش كنند، هر چند خويشاوند آنان‏] باشند"

(113 توبه، ترجمه فولادوند)

اما حافظ و فردوسی که از اسلامِ سه –یا شاید هم دو- هستند می گویند:

"یکی از عقل می‌لافد یکی طامات می‌بافد

بیا کاین داوری‌ها را به پیش داور اندازیم" (حافظ)

"جهان پر شگفتست چون بنگری

ندارد کسی آلت داوری

که جانت شگفتست و تن هم شگفت

نخست از خود اندازه باید گرفت"  (فردوسی)